گنید سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از مهم‌ترین بناهای دوره اسلامی ایلخانی ایران است که در 30کیلومتری زنجان و در میان بافت قدیم شهر سلطانیه واقع است ،این بنای تاریخی تجلی گاه هنر و معماری دوره ایلخانی است که در اواخر قرن هشتم به دستورالجایتو( سلطان محمد خدابنده ) ساخته شد.

 

" 8ضلعی ،با بیش از 54متر ارتفاع بعد از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه استانبول ،دومین بنای عظیم آجری به شمار می رود.مجموعه این بنا شامل خانقاه مدرسه و مسجد و صحن بزرگی بوده که اکنون تنها فضای گنبد خانه و مقبره الجایتوبافی مانده است .
دیوار این قلعه طوری بود که بر سر آن چهار سوار پهلوی یکدیگر می توانستند راه بروند، اصل قلعه بشکل مربع بوده‌است و طول هر ضلع آن ۵۰۰ گز بود و یک دروازه با شانزده برج داشت.
سرتاسر داخل این گنبد پوشیده از کتیبه های مختلفی است که با رنگ روی گچ ترسیم شده است و در سراسر گنبد ،آیات قرآن و احادیث پیامبر (ص)و کلمات قصار حضرت علی (ع)دیده می‌شود و کل بنا از اجر کاری ،کاشی کاری و معماری منحصر به فردی برخوردار است.
دشت سلطانیه به علت ویژگی چمن طبیعی آن که در میان دو رشته کوه شمالی (رشته کوههای قافلانکوه و رشته کوههای جنوبی دامنه های زاگرس)محصور شده است از دیر باز مورد توجه همه کسانی بوده که از این منطقه عبور می کرده‌اند .
چمن سلطانیه با وسعت حدود 35 کیلومتر مربع درقسمت جنوب این دشت قرار گرفته است و از طریق شواهد باستان شناسی به صراحت می توان گفت که دشت سلطانیه حداقل از هزاره پنجم قمری مورد توجه اقوام یوده است
در سال 710 ه.ق کار ساختمانی شهر سلطانیه پایان گرفت و این شهر پس از تبریز بزرگ‌ترین شهر ایلخانان گردید. اما با مرگ اولجایتو به سال 716 ه.ق تمامی افرادی که به سلطانیه کوچ داده‌شده‌بودند،‌آن‌جا را ترک گفتند. پس از آن در حملة تیمور به سال 786 ه.ق بسیاری از ابنیة شهر نابود شد و با به حکومت‌رسیدن میرانشاه پسر تیمور،‌ به دستور وی بسیاری از آثار و ابنیه سلطانیه خراب شد.
در دورة صفویه با آن‌که از اهمیت پیشین شهر کاسته شده‌بود، باز یکی از منزل‌گاه‌های مهم میان راه تبریز و ییلاق پادشاهان این سلسله به شمار می آمد. در این زمان جهانگردانی چون اولئاریوس، شاردن،‌ تاورنیه‌ و ... از این شهر دیدن کرده و توصیفاتی از آن ارایه داده‌اند. تاورنیه در سفرنامة خود دربارة شهر چنین می‌نویسد: «سلطانیه قریه‌ای است که نیم لیو دورتر از جاده بزرگ واقع شده و نزدیک کوهی است. سابقاً مساجد قشنگ داشته و آن‌چه از آن باقی مانده دلالت بر آن‌چه خراب‌شده می‌کند، فقط مخروبة آن‌ها باقی است که به مرور ایام معدوم می‌شوند». اما مقبرة ملاحسن کاشی - یکی از آثار باقیمانده در این شهر – از ابنیة این دوره است که در اواخر قرن دهم ه. ق ( حدود سال 973 ه. ق) ساخته‌شده‌است. برخی صاحب مزار را از علمای حکمت الهی در زمان شاه اسماعیل صفوی می‌دانند و برخی وی را هم‌عصر سلطان محمد خدابنده دانسته‌اند که مسجد و مدرسه‌ای در شهر داشته‌است‌.
در اوایل سلطنت قاجار، سلطانیه از سویی بر اثر جنگ‌های ایران و روس و از سویی دیگر به علت اقدامات فتحعلی‌شاه در تخریب بناها بار دیگر دچار صدمات فراوانی شد ؛ ضمن آن‌که زلزلة شدید سال 1290 ه.ق موجب تخریب آثار باقیمانده گردید و بر اثر آن مسجد جامع که بر اساس روایات سیاحان پس از گنبد سلطانیه بلندترین ساختمان شهر بود به کلی ویران شد.
شهر فعلی سلطانیه که تقریباً در 30 کیلومتری زنجان قرار گرفته، شهر کوچکی با چند خیابان اصلی و فرعی می‌باشد و فقر اقتصادی در سیمای شهر و بالخص بافت مسکونی آن به چشم می خورد. در حال حاضر شهر دارای سه مجموعه تاریخی گنبد سلطانیه و آثار ارگ قدیم، مجموعة‌چلبی‌اوغلو و مقبرة ملاحسن کاشی است که از جمله معدود امکانات جذب سرمایه برای این شهر نسبتاً فقیر به شمار می‌آیند.