فلسفه وجودی گنبد وگلدسته در مساجد
محراب نمادی از غار حراست
پیامبر گرامی اسلام (ص)؛پس از هجرت و ورود به مدینه،با کمک اصحاب ویاران خود،اقامتگاهی بسیار ساده که دیوار آن به ارتفاع 5/3متر و از خشت خام بر روی لایه ای از سنگ بود،ساختند.
مساحت این فضا،حدود2500مترمربع،یعنی در ابعاد50در50متر بوده که بعدها به دو برابر افزایش یافته.
به دلیل تابش شدید آفتاب ،دوسایبان از شمال و جنوب حیاط زده شد. ستون‌های سایبان ها از تنه درخت خرما و پوشش آنها،برگهای درخت خرما،حصیر وپوست حیوانات بود. این بنای ابتدائی مسجد النبی01 بود.
خانه پیامبر اکرم(ص)که پس از رحلتش فقط محل عبادت شده بود،به تدیج به صورت الگوی اصلی همه مساجد اولیه اسلام در آمد.این مسجد،دارای قسمت سرپوشیده تقریبا عمیقی در طول دیوار قبله بودندو اطراف دیوار نیز رواق هایی وجود داشت که تامین کننده ی سایبانی برای مردم بود.مسجدها،ابتدائی عاری از هر گونه زیور وتزئینات بوند.شکل طرح هندسی آنها مربع ومربع مستطیل بودکه بعدها در ساختن بسیاری از مساجد و حتی مساجد امروزی،مورد استفاده قرار گرفت.
مسجد حصاری از خشت خام بود که حریم امت و مظهر ایمان و اعتقاد بود.
دارای دوقسمت سر پوشیده که قسمت وسیع تر،نمایانگر قبله بود.
مساجدی را که رسول خدا(ص)ساخت و یا در ساخت آنها شرکت و یا نظارت کرد،خیلی ساده وبی آلایش بودند وهیچ گونه نقش ونگاری در آنها به کار نرفته بود.
::::گنبد های زیبای ایرانی::::
انتخاب رنگ فیروزه ای ،با نقوش اسلیمی و یا طرح های هندسی ساده،ولی باشکوه جلال و ابهت خاصی به گنبد های ایرانی داده است،حتی گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان که به نمام گنبد تاج الملک معروف است وفاقد هر گونه پوشش کافی است،نمونه ای دقیق و حساب شده از طرح و ساختمان یک کنبد ایرانی است.
:::: کلیک کنید> نمایی ازداخل گنبد تاج الملوک::::02
گنبد و گلدسته است که بایک نگاه ،معنای الله ،نماز وعبادت را درذهن تدائی می‌کند. گنبد در مکتب معماری مسلمانان ،معنایی از هدق و جایگاه رسیدن به هدف،یعنی الله را دارد.
کار شناسان برای گنبد و گلدسته که یکی از اصلی ترین رمز پردازی ها در مساجد است،رمز ودلایل خاصی را مطرح کرده‌اند؛بعضی می گویند که گنبد مانند سر انسان است و دو گلدسته مانند دو دست که به حالت التجا و التماس و خواهش در کنار سر،رو به اسمان و رو به ذات اقدس الهی بلند شده است؛گرچه این تشبیه جالبی است ،اما فلسفه ی اصلی گنید و گلدسته فرا تر از این هاست. عده ای دیگر هم گنبد و گلدسته را شاخص هایی بلند برای دید،شکوه سازی و راهنمایی از دور دانسته اند؛ بعضی دیگر ، گنبد و گلدسته را برای قبله یابی می دانند.
در مکتب تشیع خط عمود منصف بر خط واصل دو گلدسته را،تامین کننده جهت قبله می دانند.03
در مکتب معماری اهل تسنن ،خط گذرا از گنبد و گلدسته(تک گلدسته)،جهت قبله را معلوم خواهد کرد.04
اما هنوز علت دو گلدسته بودن در مذهب تشیع وتک گلدسته بودن در مذهب تسنن ارائه نشده است.
صحت مطالب فوق را در چند مورد ذکر می کنم تا به دقت نظر معماران خوش ذوق ایرانی توجه شود.
در حرم مطهر حضرت معصومه(ع)،گرچه گلدسته های باشکوه وبلند کنار ایون آیینه آن حضرت در صحن اتابکی،به عنوان پرتناسب ترین و زیبا ترین گلدسته های دنیا،چشم هر بینندهای را خیره می‌کند،ولی این‌ها گلدسته های اصلی نیستند که ترکیب فوق با گنبد را تشکیل می دهند؛بلکه گلدسته های اصلی همان دو گلدسته کوتاهتری هستند که در دوصحن عتیق(صحن کهنه) کنار الوان طلا فرار دارند و با ترکیب گبند؛جهت قبله را عیین می‌کنند.
اتفاقا معمار با سلیقه،کلاهک بالای این دو گلدسته را هم طلا کرده است تا همخوانی وبا هم کاردکردن این گلدسته ها را باگنبد نشان دهند.
نمونه دیگر ،گنبد و گلدسته آقا امام حسین(ع) وآقا حضرت عباس(ع) در کربلا می باشند که معمار خوش ذوق صفوی ،به گونه ای بسیار زیبا و ماهرانه ،کج بودن قبله نسبت به بین الحرمین را حل کرده است و با نماد گنبد و گلدسته،جهت قبله را به خوبی به زائرین نماینده است.اجرای کج حرمین،دلیلی جز این مطلب نداشته است والا برای او بسیار داحت تر و زیبنده تر بوده که گلدسته ها را دجهت بین الحرمین ودر اطراف دو حرم قرار دهد.
::::برای درک بهتر اینجا کلید کنید::::06
چون گنبد بدون گلدسته،باز معنای خود را دارد که معنای آن ازلی بودن خداوند است؛ولی گلدسته بدون گنبد معنایی ندارد؛یعنی محمد(ص)و علی(ع)،در کنار خداوند وبا او هستند که معنا می‌گیرد و تام ارزش محمد(ص)و علی(ع)و مکتب و مذهبشان،اتصال کامل به حق تعالی است و اگر تمکن مالی وجود دارد؛حتما دو گلدسته ساخته شود. متاسفانه در عصر ما هستند معمارانی که بدون هیچ اطلاعی از رمز پردازی های مسجد،در تعداد گلدسته ها و جهت آنها،اشتباه می‌کنند وهستند کسانی که هنوز نمی دانند که محراب در معماری ایرانی،نمادی از غار حراست.
شهرت معماران و هنرمندان یونانی ،ایرانی،سوری و قبطی،در مصر به حدی زیاد بود که مسلما فرمانروایان تر ک یا عرب،به معماران خود بسنده نمی کردند و از دیگر نیز بهره می گرفتند. این گزینش ،هنوز ادمه هم دارد و از راه مسابقات بین المللی یا مراجه مستقیم امرای عرب به معماران غربی انجام می‌گیرد.با وجود معماری یونانی چون سینان پاشا؛تحوبی بزرگ در بنا های عثمانی در قسطنطنیه و ادرنه به وجود آورد. شبستان ها شکل مربع به خود گرفتند و گنبد ها بزرگ‌تر و بلند تر شدند.و چهار یا شش مناره نیز در اطراف بنا به وجود آمد وبناها ابتدا هشت ضلعی وسپس به دایره تبدیل شدند.سینان ،از معماران بزرگ دوره عثمانی است که یونانی الصل ومسیحی بود و در سپا عثمانی خدمت می کرد.سه مسجد شاهزاده وسلیمانیه در استانبول و مسجد سلیمیه در ادرنه،از کارهای بزرگ اوست. سینان،در مسجد سلیمیه شهر ادرنه،دونیم گنبد شمالی وجنوبی را حذف و به جای آن چهار گنبد اضافه کرد؛سینان در این مسجد،چهار مناره را در چهار گوشه ی شبستان جای داد.
به طور کلی،درست است که گنبد اولا علامتی برای مسجد دارد و ثانیا برای نورگیری کافی مسجد مفید است وثالثا ،پوشش استاتیکی،مقاوم ومناسب برای دهانه بزرگ است ورابعا کافی برای هوای مناسب ایجاد می‌کند تا هنگام ازدحام،مشکلی پیش نیاید و از طرفی گلدسته،نقش مونومانی و معنایی و شکوه سازی و جهت یابی قبله و ماذنه را دارد،ولی نباید به گنبد وگلدسته را در معماری اسلامی-ایرانی شناخت و از رمز پردازی های مساجد دیگر مائل کاربردی آن آگاه بود و آن گاه دست به طراحی مساجد زد.
برگرفته شده از نشریه علمی –تخصصی|سازمان نظام مهندسی ساختمان قم|تابستان 1385
به بهانه 30مرداد روز جهانی مساجد.
